W grupach przedszkolnych i klasowych nierzadko funkcjonują dzieci postrzegane jako nieśmiałe. Często określane są jako bardzo grzeczne, ciche, niesprawiające problemów wychowawczych. Jednak zdarza się, że to tylko pozory. Wycofywanie się dziecka w pewnych sytuacjach, mówienie wyłącznie do wybranych osób w grupie lub zupełny brak mowy w czasie pobytu w placówce, przy relacji rodziców świadczącej o prawidłowym rozwoju mowy i możliwości komunikacyjnych w warunkach domowych mogą świadczyć o mutyzmie wybiórczym.
Pierwsze wzmianki dotyczące mutyzmu w literaturze pojawiły się już w 1877 r., kiedy to Adolf Kussmal opisał osobę z zaburzeniem komunikacji, które określił mianem aphasia voluntaria. Pojęcie to zastosował do dzieci niemówiących w różnych miejscach mimo opanowania systemu językowego na poziomie odpowiednim do wieku. W 1934 r. szwajcarski psychiatra Mortiz Trame określił takie zaburzenia mianem selective mutism1,2. W ubiegłym stuleciu traktowano mutyzm jako zaburzenie opozycyjno-buntownicze. Dopiero DSM IV wprowadziło zmianę postrzegania problemu marginalizując hipotezę braku mówienia jako celowe działania 3.
Całkowite zaprzestanie mówienia dotyczy osób mających zdolność językowego porozumiewania się. Wiąże się je z występującym zwykle lękiem. Może nastąpić w wyniku silnych przeżyć, wstrząsu psychicznego, szczególnie niesprzyjających warunków. Mutyzm wybiórczy dotyczy wyłącznie określonych miejsc, sytuacji okoliczności, gdzie mowa zostaje zahamowana. Zazwyczaj dotyczy to dzieci lękliwych. Często także o obniżonej sprawności intelektualnej, choć niepełnosprawność intelektualna bardzo rzadko współwystępuje z takimi zaburzeniami w obszarze komunikacji4.
Według J. Kuczkowskiego mutyzm „jest następstwem utraty korowych i podkorowych wpływów motywacyjnych na ośrodki sterujące czynnością mowy. Wyróżnia się mutyzm wybiórczy i akinetyczny”5.
W literaturze można odnaleźć kilka teorii dotyczących etiologii zaburzeń. Jednak warto zwrócić uwagę na tę mówiącą o wieloczynnikowym zaburzeniu lękowym. Jak wskazuje U. Sajewicz-Radtke istnieją czynniki predysponujące do występowania zaburzeń lękowych. Dzieli je na indywidualne i środowiskowe. Wśród czynników indywidualnych wymienia czynniki biologiczne – uwarunkowania genetyczne oraz psychiczne – temperament i niska samoocena. Inny podział proponują M. Johnson i A. Wintgens. Czynniki ryzyka wystąpienia zaburzeń lękowych leżących u podłoża mutyzmu wybiórczego dzielą się na: predysponujące (genetyczne, występowanie mutyzmu wybiórczego lub/i chorób psychicznych w rodzinie,
nieśmiałość) wywołujące (stresujące wydarzenia życiowe) i podtrzymujące (działania opóźniające diagnozę i terapię, niewłaściwe zachowania wobec osoby z zahamowaną mową, jak np. zmuszanie do mówienia)6.
Obecnie wskazuje, że mutyzm wybiórczy charakteryzuje się :
1. Konsekwentną niemożnością mówienia w pewnych sytuacjach;
2. Negatywnym wpływem na osiągnięcia szkolne;
3. Występowaniem zaburzenia minimum miesiąc;
4. Brakiem możliwości wyjaśnienia zahamowania aktywności werbalnej niewiedzą lub brakiem/niewystarczającą znajomością języka7;
5. Zaburzoną komunikacją społeczną, lękiem społecznym;
6. Wycofywaniem się i dużą wrażliwością8.
Ludzie dążą do nawiązania i utrzymywania relacji interpersonalnych. Zaburzenia lękowe leżące u podłoża mutyzmu wybiórczego stanowią istotną przeszkodę w osiągnięciu przez dziecko optymalnego poziomu funkcjonowania w środowisku społeczno-przyrodniczym. Jeśli rodzic, nauczyciele lub osoby przebywające w otoczeniu dziecka zauważą, że w pewnych, określonych sytuacjach obserwuje się brak mowy należy skonsultować się z psychologiem, logopedą a uzasadnionych przypadkach zasięgnąć także porady lekarza psychiatry. Zwlekania z rozpoczęciem procesu diagnozy może powodować pogłębienie się zaburzeń i korelować z innymi trudnościami wynikającymi z niepowodzeń w sferze komunikacji, relacji interpersonalnych, osiągnięć edukacyjnych.
mgr Karolina Sandecka logopeda kliniczny, specjalista neurologopedii mgr Wioletta Żołnowska- neurologopedia/surdologopeda