Przy
prawidłowej artykulacji niezbędny jest w pełni sprawny aparat artykulacyjny.
Wszelkie anatomiczne anomalie w jego budowie mogą powodować zaburzenia
w prawidłowej produkcji dźwięków mowy. Ekspresja mowy opiera się na trzech
głównych filarach: oddychaniu, fonacji i artykulacji[1].
Na każdym spośród wymienionych etapów produkcji mowy może dojść do zaburzeń, których wynikiem jest niezgodna z
normą artykulacja poszczególnych głosek.
Gdy rodzic lub nauczyciel w
przedszkolu/szkole zauważy nieprawidłowości w zakresie artykulacji
poszczególnych głosek warto wówczas skorzystać z pomocy logopedy.
W ramach takiej konsultacji logopeda oceni rodzaj oraz stopień zaburzeń mowy. W
procesie diagnozy weźmie pod uwagę cztery aspekty: artykulacyjny, gdzie punkt
ciężkości położony jest na prawidłowe funkcjonowanie narządów mowy; akustyczny,
dotyczy parametrów fali głosowej; audytywny, odnosi się do cech głosek
istotnych dla identyfikacji słuchowej głosek, funkcyjny, ma na celu wydobycie
dystynktywnych cech głoski i fonologicznych opozycji[2].
Głoska sz – [š] jest głoską bezdźwięczną co
oznacza, że przy jej artykulacji nie dochodzi do zsunięcia więzadeł głosowych;
ustną- strumień powietrza przepływa jedynie przez jamę ustną omijając rezonator
nosowy; przedniojęzykowo – dziąsłowa, czyli Apexu zbliża się do górnych
dziąseł; szczelinowa; oznacza to, że artykulacja następuje
z zachowaniem szczeliny między wałkiem dziąsłowym a czubkiem języka[3].
Nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, do których zalicza się również sz – [š] nosi nazwę sygmatyzm. Wyróżniamy sygmatyzm: międzyzębowy, przyzębowy, wargowo-zębowy, boczny, nosowy, krtaniowy, świszczący, wargowy, podniebienny, przydechowy i gardłowy. Możemy mieć do czynienia z trzema sposobami realizacji dźwięku, a mianowicie deformacją, substytucją oraz elizją. Przyczyn sygmatyzmu możemy doszukiwać się w nieprawidłowej budowie narządów artykulacyjnych, obniżonej ich sprawności, upośledzeniu słuchu, częstych chorób dróg oddechowych (niedrożność górnych dróg oddechowych zmusza do oddychania ustami co sprzyja wysuwaniu języka, a co za tym idzie artykulacji międzyzębowej), nieprawidłowych wzorcach oraz zbyt długim karmieniu dziecka smoczkiem. Każda z tych form wymaga interwencji, jeśli nie jest przewidziana jako norma rozwojowa[4].
Aby rozpocząć reedukację prawidłowej
artykulacji należy w pierwszej kolejności zdiagnozować jakie głoski są
nieprawidłowo realizowane oraz przyczynę takiego stanu. Następnie można przejść
do właściwego procesu, który przebiega w dwóch etapach:
1) uzyskanie prawidłowego układu narządów mowy;
2) utrwalenie go w mowie;
Ćwiczenia
należy dostosować do poziomu rozwojowego dziecka, jego stanu zdrowia
psychofizycznego, zdolności skupienia uwagi oraz szeregu innych czynników,
których nie sposób wszystkich tu wymienić. Standartowo pracę nad wymową głosek
rozpoczyna się od ich izolowanej postaci, następnie przechodzi się do sylab, w
dalszej kolejności do wyrazów gdzie dana głoska występuje w nagłosie,
śródgłosie i wygłosie, a na końcu w zdaniach
o różnym stopniu trudności. Inne techniki stosuje się wobec dzieci
niepełnosprawnych intelektualnie, u których ćwiczenie izolowanych głosek z
reguły nie daje efektów, dlatego też
korekcję przeprowadza się w wyrazach. Ćwiczenie głosek w zdaniach rozpoczynamy
od czytania, stopniowo przechodzimy do
opowiadania oraz rozmowy[5].
Terapia dyslalii wg G. Jastrzębowskiej i O. Pelc- Pękaly składa się z czterech etapów:
- Etap przygotowawczy, w którego skład wchodzą ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne, oddechowe, rytmizujące, słuchowe. Mają one na celu usprawnienie narządów mowy i słuchu.
- Etap właściwej pracy logopedycznej, gdzie próbuje się wywołać izolowaną głoskę. Terapeuta uświadamia dziecku prawidłowe ułożenie narządu artykulacyjnego, przedstawia prawidłową artykulację głoski, którą osoba ćwicząca naśladuje. Ostatnim etapem jest samodzielna artykulacja.
- Etap utrwalania wywoływanego
dźwięku- ćwiczenia głoski w wyrazach
we wszystkich pozycjach, zdaniach, tekstach itp. - Etap automatyzacji wywoływanego
dźwięku- ćwiczenia realizowania dźwięku
w mowie spontanicznej[6].
Przed rozpoczęciem ćwiczeń mających na celu wywołanie danej głoski należy wziąć pod uwagę wiek dziecka, jego stan zdrowia, stan psychofizyczny, tak aby wybrane ćwiczenia były efektywne. Ważna jest również motywacja do ćwiczeń, o której warto pamiętać przy przystąpieniu do terapii, bo jej brak może negatywnie rzutować na postępy procesu. Aby uzyskać dobre efekty terapii logopedycznej koniczne jest systematyczne wykonywanie ćwiczeń zaleconych przez logopedę w domu.
mgr
Karolina Sandecka
logopeda kliniczny
Bibliografia:
- Gajda S., O językowym planie wyrażania, czyli o …, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999.
- Jastrzębowska G., Pelc- Pękala O., Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji (dyslalii), w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999.
- A. Obrębowski, Czynność narządów mowy: oddychanie, fonacja, artykulacja, w: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Szeląg E., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.
- Styczek I., Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981.
[1] A. Obrębowski, Czynność narządów mowy: oddychanie, fonacja, artykulacja, w: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Szeląg E., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, 154-179.
[2] S. Gajda, O językowym planie wyrażania, czyli o …, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999, s. 30.
[3] Tamże, s.31-32.
[4] Tamże, s. 447 -452.
[5] I. Styczek, Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 441-445.
[6] G.
Jastrzębowska, O. Pelc- Pękala, Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji
(dyslalii), w: Logopedia. Pytania
i odpowiedzi. Podręcznik akademicki,
pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu
Uniwersyteckiego, Opole 1999, s. 734-735.