Aktualności

Głoski {s, z, c, dz} to głoski przedniojęzykowo-zębowe. Aby powstał prawidłowy dźwięk przednia część języka musi zbliżyć się do przednich zębów, mowy które są zbliżone do siebie. U pewnej liczby dzieci dźwięk ten powstaje przez zbliżenie czubka języka do górnych zębów,  a u niektórych do dolnych przednich zębów. Różnic w brzmieniu nie ma, więc oba sposoby wymowy są prawidłowe. W prawidłowej realizacji tych dźwięków ważne jest, by zęby były do siebie zbliżone oraz by wargi były płaskie (w lekkim uśmiechu ukazując zęby). Grzbiet języka (czyli jego środkowa część) jest płaski, a szczelina którą wydostaje się powietrze jest wąska, dlatego zęby muszą być zbliżone do siebie.

             Wadliwa realizacja tego szeregu nazywana jest seplenieniem. Małe dzieci zastępują te głoski często szeregiem ciszącym -czyli głoskami {ś,ź,ć,dź} lub szeregiem szumiącym -czyli głoskami {sz,ż,cz,dż}; niekiedy zastępowane są przez {t,d, h,f}.

              Występują także deformacje głosek i to one stanowią największy problem. Wśród deformacji najczęściej spotykane to wymowa międzyzębowa i boczna. Rzadziej spotykane deformacje to boczna-międzyzębowa, wargowo-zębowa; dźwięki pośrednie pomiędzy s-sz lub zmiękczone {si}, niekiedy spotykana jest także nosowa realizacja powyższych głosek.

Często substytucje są rozwojowe i wraz z wiekiem dziecka i rozwojem słuchu fonematycznego zanikają; pojawia się prawidłowa realizacja głosek syczących.

Utrzymywanie się substytucji najczęściej jest wynikiem zaburzeń w obrębie słuchu fonematycznego. Dziecko nie odróżnia wówczas prawidłowej i błędnej wymowy zarówno swojej jak i innych osób. Inną przyczyną substytucji (czyli zastępowania innymi głoskami) może być obniżona sprawność języka.

Deformacje często współtowarzyszą wadom zgryzu, porażeniom języka oraz niedosłuchom.

Międzyzębowa wymowa utrzymująca się powyżej piątego roku życia  (czyli już utrwalona) może być spowodowana: wadą zgryzu (najczęściej zgryz otwarty), nieprawidłowym połykaniem, oddychaniem przez usta, przerostem migdałków, bardzo krótkim wędzidełkiem, które ściąga język w dół. Niekiedy bywa też efektem naśladownictwa, czyli przejęciem wzoru wymowy od najbliższego otoczenia.

W przypadku międzyzębowej wymowy głosek syczących należy dziecku przypominać o zbliżaniu zębów do siebie, jednak to może być niewystarczające gdy istnieje przyczyna anatomiczna. Należy zawsze najpierw usunąć przyczynę. Bywa, że trzeba najpierw skorzystać z pomocy ortodonty w celu korekty wady zgryzu albo laryngologa np. w celu leczenia lub usunięcia przerośniętego migdałka. Czasem trzeba zbadać słuch i rozpocząć jego leczenie.

Często konieczne są ćwiczenia motoryki języka, aby uzyskać jego prawidłowe ułożenie i symetryczny układ w czasie artykulacji.

Zawsze należy zbadać słuch fonematyczny (głównie różnicowanie dźwięków o podobnym brzmieniu a różniących się jedną cechą, np. dźwięcznością, stopniem zbliżenia narządów artykulacyjnych…), a przy stwierdzeniu zaburzeń należy równolegle prowadzić pracę  nad wyrównywaniem tego deficytu.

Wioletta Żołnowska  

Przy prawidłowej artykulacji niezbędny jest w pełni sprawny aparat artykulacyjny. Wszelkie anatomiczne anomalie w jego budowie mogą powodować zaburzenia
w prawidłowej produkcji dźwięków mowy. Ekspresja mowy opiera się na trzech głównych filarach: oddychaniu, fonacji i artykulacji[1]. Na każdym spośród wymienionych etapów produkcji mowy może dojść do  zaburzeń, których wynikiem jest niezgodna z normą artykulacja poszczególnych głosek.

            Gdy rodzic lub nauczyciel w przedszkolu/szkole zauważy nieprawidłowości w zakresie artykulacji poszczególnych głosek warto wówczas skorzystać z pomocy logopedy.
W ramach takiej konsultacji logopeda oceni rodzaj oraz stopień zaburzeń mowy. W procesie diagnozy weźmie pod uwagę cztery aspekty: artykulacyjny, gdzie punkt ciężkości położony jest na prawidłowe funkcjonowanie narządów mowy; akustyczny, dotyczy parametrów fali głosowej; audytywny, odnosi się do cech głosek istotnych dla identyfikacji słuchowej głosek, funkcyjny, ma na celu wydobycie dystynktywnych cech głoski i fonologicznych opozycji[2].

            Głoska sz – [š] jest głoską bezdźwięczną co oznacza, że przy jej artykulacji nie dochodzi do zsunięcia więzadeł głosowych; ustną- strumień powietrza przepływa jedynie przez jamę ustną omijając rezonator nosowy; przedniojęzykowo – dziąsłowa, czyli Apexu zbliża się do górnych dziąseł; szczelinowa; oznacza to, że artykulacja następuje
z zachowaniem szczeliny między wałkiem dziąsłowym a czubkiem języka[3].

            Nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, do których zalicza się również sz – [š] nosi nazwę sygmatyzm. Wyróżniamy sygmatyzm: międzyzębowy, przyzębowy, wargowo-zębowy, boczny, nosowy, krtaniowy, świszczący, wargowy, podniebienny, przydechowy i gardłowy. Możemy mieć do czynienia z trzema sposobami realizacji dźwięku, a mianowicie deformacją, substytucją oraz elizją. Przyczyn sygmatyzmu możemy doszukiwać się w nieprawidłowej budowie narządów artykulacyjnych, obniżonej ich sprawności, upośledzeniu słuchu, częstych chorób dróg oddechowych (niedrożność górnych dróg oddechowych zmusza do oddychania ustami co sprzyja wysuwaniu języka, a co za tym idzie artykulacji międzyzębowej), nieprawidłowych wzorcach oraz zbyt długim karmieniu dziecka smoczkiem.  Każda z tych form wymaga interwencji, jeśli nie jest przewidziana jako norma rozwojowa[4].

            Aby rozpocząć reedukację prawidłowej artykulacji należy w pierwszej kolejności zdiagnozować jakie głoski są nieprawidłowo realizowane oraz przyczynę takiego stanu. Następnie można przejść do właściwego procesu, który przebiega w dwóch etapach:
1) uzyskanie prawidłowego układu narządów mowy;

2) utrwalenie go w mowie;

Ćwiczenia należy dostosować do poziomu rozwojowego dziecka, jego stanu zdrowia psychofizycznego, zdolności skupienia uwagi oraz szeregu innych czynników, których nie sposób wszystkich tu wymienić. Standartowo pracę nad wymową głosek rozpoczyna się od ich izolowanej postaci, następnie przechodzi się do sylab, w dalszej kolejności do wyrazów gdzie dana głoska występuje w nagłosie, śródgłosie i wygłosie, a na końcu w zdaniach
o różnym stopniu trudności. Inne techniki stosuje się wobec dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, u których ćwiczenie izolowanych głosek z reguły  nie daje efektów, dlatego też korekcję przeprowadza się w wyrazach. Ćwiczenie głosek w zdaniach rozpoczynamy od  czytania, stopniowo przechodzimy do opowiadania oraz rozmowy[5].

Terapia dyslalii wg G. Jastrzębowskiej i O. Pelc- Pękaly  składa się z czterech etapów:

1. Etap przygotowawczy, w którego skład wchodzą ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne, oddechowe, rytmizujące, słuchowe. Mają one na celu usprawnienie narządów mowy i słuchu.
2. Etap właściwej pracy logopedycznej, gdzie próbuje się wywołać izolowaną głoskę. Terapeuta uświadamia dziecku prawidłowe ułożenie narządu artykulacyjnego, przedstawia prawidłową artykulację głoski, którą osoba ćwicząca naśladuje. Ostatnim etapem jest samodzielna artykulacja.
3. Etap utrwalania wywoływanego dźwięku- ćwiczenia głoski w wyrazach
   we wszystkich pozycjach, zdaniach, tekstach itp.
4. Etap automatyzacji wywoływanego dźwięku-  ćwiczenia realizowania dźwięku
   w mowie spontanicznej[6].

Przed rozpoczęciem ćwiczeń mających na celu wywołanie danej głoski należy wziąć pod uwagę wiek dziecka, jego stan zdrowia, stan psychofizyczny, tak aby wybrane ćwiczenia były efektywne. Ważna jest również motywacja do ćwiczeń, o której warto pamiętać przy przystąpieniu do terapii, bo jej brak może negatywnie rzutować na postępy procesu. Aby uzyskać dobre efekty terapii logopedycznej koniczne jest systematyczne wykonywanie ćwiczeń zaleconych przez logopedę w domu.

mgr Karolina Sandecka
logopeda kliniczny

Bibliografia:

1. Gajda S., O językowym planie wyrażania, czyli o …, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999.
2. Jastrzębowska G., Pelc- Pękala O., Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji (dyslalii), w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999.
3. A. Obrębowski, Czynność narządów mowy: oddychanie, fonacja, artykulacja, w: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Szeląg E., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.
4. Styczek I.,  Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981.

[1] A. Obrębowski, Czynność narządów mowy: oddychanie, fonacja, artykulacja, w: Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Szeląg E., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, 154-179.

[2] S. Gajda, O językowym planie wyrażania, czyli o …, w: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999, s. 30.

[3] Tamże, s.31-32.

[4] Tamże, s. 447 -452.

[5] I. Styczek,  Logopedia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 441-445.

[6] G. Jastrzębowska,  O. Pelc- Pękala, Diagnoza i terapia zaburzeń artykulacji (dyslalii), w: Logopedia. Pytania
 i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, pod red. Gałkowskiego T., Jastrzębowskiej G., Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersyteckiego, Opole 1999, s. 734-735.